Nga Mimi Kodheli,
Kryetare e Komisionit të Politikës së Jashtme të Kuvendit të Shqipërisë

I nderuar Kryetari i Akademisë së Shkencave Prof. Gjinushi,
I dashur z. Rakipi,
Shkëlqesi Ambasador i Republikës së Turqisë në Shqipëri, z. Atay,
Zonja e Zotërinj

Ndihem e privilegjuar që jam sot këtu në ambientet e Akademisë për të marrë pjesë dhe folur mbi marrdheniet e vendit tonë me një vend si Turqia, në 100-vjetorin e këtyre marrdhënieve.

Mendoj se marrdhëniet dypaleshe midis dy vendeve, kur në mes është një shekull, janë gjithmone sa interesante për t’u studiuar e marrë mësime aq dhe me ulje-ngritje.

Këtë e tregon vetë historia, e cila 100 vite më parë vinte e lodhur prej një periudhe 5-shekullore të pushtimit Otoman, por nga ana tjetër edhe me plot shqiptarë që ishin bërë pjesë e historisë së Perandorisë Otomane, pse jo dhe pjesë e Republikës së re Turke qe po lindte asokohe.

Ndaj dhe jo rastësisht Qeveria Shqiptare e vitit 1921, që para themelimit të Republikës së Turqisë, hapi në Stamboll Zyrën e Pasaportave shqiptare, pasi shteti shqiptar duhej të kujdesej për fatin e shumë shqiptarëve që banonin prej kohësh në Turqi si dhe për pasuritë e tyre atje. Kjo Zyrë u pranua nga Perandoria e cunguar turke dhe filloi lëshimin e pasaportave dhe vizave shqiptare si dhe interesimin për mbrojtjen e interesave të popullsisë shqiptare në Stamboll dhe në Izmir.

Në mars të vitit 1922, qeveria shqiptare kërkoi nga qeveria e re osmane të njihte zyrtarisht veprimet e kësaj Zyre e në këto kushte u arrit të përfundohej një Protokoll Konsullor midis dy palëve.
Që nga qershori 1922 shteti shqiptar kishte Konsullatën e tij në Stamboll.

Pas themelimit të Republikës së Turqisë në vitin1923, autoritetet turke nuk e morën parasysh aktivitetin e Konsullatës shqiptare në Stamboll me argumentin se midis Shqipërisë dhe Republikës turke nuk ishin vendosur akoma marrëdhëniet diplomatike. Konsullata në Stamboll u mbyll.

Me pas, me dëshirën reciproke të dy qeverive, më 15 dhjetor 1923 u nënshkrua në Ankara Traktati i Miqësisë midis Shqipërisë dhe Turqisë, i cili shënon edhe aktin formal të vendosjes të marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve.

Në nenin 2 të këtij Traktati thuhej “Dy Anët e Nalta Kontraktuese janë dakord për të vendosur marrëdhënie diplomatike midis dy shteteve në konformitet me parimet e të drejtave të njerëzve”.

Dërgata shqiptare në Ankara drejtohej nga Eshref bey Frashëri, kryetar i Parlamentit, Xhafer bey Vila, Sekretar i Përgjithshëm i MPJ, dhe Nezir bey Leskoviku, ish-konsull në Stamboll.

Traktati hyri në fuqi më 15 qershor 1925. Më 27 tetor 1925 u rihap Konsullata shqiptare në Stamboll. Më 13 prill 1926, në Ankara paraqiti letrat kredenciale përfaqësuesi i parë shqiptar në Turqi Rauf Fico, në rangun e Ministrit të Jashtëzakonshëm dhe Fuqiplotë. Po në vitin 1926 paraqiti letrat kredenciale edhe Ministri i parë Fuqiplotë i Turqisë në Tiranë Tahir Lutfi Beu.

Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, 7 prill 1939 dhe shkrirjes së shërbimit të jashtëm shqiptar me atë italian në 5 qershor 1939, përfaqësitë e huaja u larguan nga Shqipëria. Edhe legata turke u mbyll, por ndryshe nga të tjerët qeveria turke la në Tiranë një Konsullatë turke pasi Ankaraja zyrtare nuk e njohu pushtimin fashist të Shqipërisë.

Po kështu vazhdoi punën edhe Konsullata shqiptare në Stamboll.

Pas çlirimit të vendit dhe marrjes së pushtetit nga PK, qeveria e re komuniste nuk njihte asgjë nga marrëdhëniet me jashtë të qeverive të mëparshme dhe asnjë nga traktatet e nënshkruara prej tyre.
Konsulli turk Musaffer Kamil Bayur u detyrua të largohej nga Shqipëria, në 19 korrik 1945. Pak muaj më vonë u mbyll edhe Konsullata e Përgjithshme e monarkisë shqiptare në Stamboll.

Ky dëbim i konsullit turk, do të ndikonte së tepërmi në rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve.

Menjëherë pas përfundimit të Luftës II Botërore, kur në marrëdhëniet ndërkombëtare po kristalizoheshin dy blloqet politiko-ushtarake që do të përfshiheshin në Luftën e Ftohtë mes tyre, Turqia u orientua drejt Perëndimit. Ajo u anëtarësua në Këshillin e Evropës që në vitin 1949 dhe në NATO në v. 1951. Si e tillë, për një kohë të gjatë ajo nuk ndërmori ndonjë hap për njohjen e qeverisë komuniste shqiptare dhe rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike.

Duke mos trashëguar asnjë problem ndërshtetëror me Shqipërinë, Republika e Turqisë votoi pro pranimit të Shqipërisë në OKB në vitin 1955, dhe pala shqiptare shprehu falënderimet e saj për këtë akt miqësor nëpërmjet përfaqësuesit të saj në Sofje.

Nisur nga numri i madh i shqiptarëve me banim në Turqi, pasurive të tyre të vëna para vitit 1945 dhe po ashtu emigracioni kosovar atje, po nëpërmjet ambasadorit shqiptar në Sofje e më vonë edhe atij në Moskë, gjatë viteve 1955-1956 qeveria shqiptare bëri disa sondazhe pranë ambasadorëve turq në këto vende për vendosje të marrëdhënieve diplomatike, por pa rezultat.

Me kërkesën e qeverisë shqiptare, MPJ e Bullgarisë i kërkoi Ankarasë zyrtare në vitin 1956 miratimin për përfaqësimin e interesave shqiptare në Turqi nëpërmjet ambasadës bullgare atje. Kjo nuk u pranua nga pala turke me argumentin se vendosja e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë ishte çështje kohe.

Arsyeja e paraqitur ishte fakti që qeveria shqiptare kishte dëbuar konsullin turk nga Shqipëria në vitet 1945-1946, Turqit me të njëjtin argument kishin refuzuar edhe një kërkesë të tillë të bërë nga qeveria jugosllave në vitin 1947, pa dijeninë e qeverisë shqiptare.

Më pas një kërkesë të tillë e bëri edhe Çekosllovakia për mbrojtjen e interesave shqiptare në Turqi, por që u refuzua.

Ndërkohë që në OKB Shqipëria mbështeti Sirinë, duke i dalë kundër Turqisë apo mbrojti parimin e vetëvendosjes së popullit qipriot duke kundërshtuar pretendimet greke e turke në ish-koloninë angleze, para turqve diskutohej përsëri cilësia e marrëdhënieve midis dy vendeve dhe sa e pavarur do të ishte Shqipëria, atëherë pjesë e bllokut lindor, në marrëdhëniet e saj me jashtë.

Në fillim të vitit 1958, midis Ministrit Fuqiplotë të Shqipërisë në Paris dhe Ambasadorit turk atje filluan bisedimet për (ri)vendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve.

Nisur nga lidhjet historike midis dy popujve, si dhe për të fituar mbështetjen e Shqipërisë në problematika të ndryshme të politikës së saj rajonale, e jo vetëm, si dhe nisur nga prezenca e popullsisë shqiptare në Turqi, qeveria turke mirëpriti propozimin jozyrtar shqiptar ne vitin 1958.

Ambasadori turk në Paris, i kërkoi homologut shqiptar formalizimin e propozimit të qeverisë shqiptare për rivendosje të marrëdhënieve diplomatike.

Formulimi turk u anashkalua nga qeveria shqiptare. Më 4 shkurt 1958, pas miratimit nga MPJ, legata e Shqipërisë në Paris i bëri një notë zyrtare Ambasadës turke atje, ku shprehej dëshira e qeverisë shqiptare për vendosje të marrëdhënieve diplomatike dhe shkëmbim Ministrash Fuqiplotë e të Jashtëzakonshëm. Nota u dorëzua më 11 shkurt.

Më 4 qershor 1958 pala turke, po nëpërmjet përfaqësisë të saj në Paris u përgjigj pozitivisht me notë diplomatike për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve.

Në 27 maj 1959, dorëzoi kredencialet në Ankara Ministri i Jashtëzakonshëm dhe Fuqiplote i RP të Shqipërisë në Turqi, Skënder Konica dhe legata shqiptare filloi rregullisht nga funksionimi i saj. Në Tiranë, Ministri Fuqiplotë i Turqisë Hasan Nurelgin paraqiti letrat kredenciale më 7 korrik 1959.

Këtu rifilloi një bashkëpunim i gjatë midis dy vendeve, me amplitudën e vet të luhatjeve në dinamiken e tij, por pa probleme mes tyre dhe me dëshirën e mirë të avancimit të tyre përpara deri në fillim të viteve ’90-të, kur për politikën e jashtme shqiptare filloi një periudhë cilësisht e re në prioritete, përmbajtje, e formë.

Sot Turqia është me të drejtë një prej partnerëve tanë strategjike. Të dy vendet tona jane anëtare të Aleancës së Atlantikut të Veriut dhe aderojnë ne shumë e shumë organizma ndërkombetare.

Sot, ne punojme së bashku jo vetem për shkak të lidhjeve dhe historive të perbashkëta të së shkuarës, por për një të ardhme më të sigurt e më të begatë, për të dy vendet tona, rajonet dhe interesat e përbashkëta, në të mire të dy popujve tanë.

Pa as me të voglin dyshim në dime që miku ynë i shtrire midis dy kontinentesh është gjithmonë i gatshëm të na mbështesë e të bashkëpunojë ashtu siç ne dime ta bëjmë këtë gjë më së miri.

Ju faleminderit!

(Fjala e mbajtur në Konferencën shkencore ndërkombëtare kushtuar 100-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis Shqipërisë dhe Turqisë)