E ndjeja veten të lodhur, pa bërë asgjë. Pastaj, edhe sikur të doja, nuk ishte e mundur. Katrori ku ndodhej trupi ishte i vogël, aq sa thithja pak oksigjen, për të nxjerrë akoma më pak dyoksid karboni. Ndërsa imagjinata nuk më rrinte aty. Ikte. Në darkë, kur i kthehej trupit, i jepte gjallëri mishrave që po vdisnin. Edhe gjymtyrët po harronin funksionin e tyre.

Katër hapa para.

Katër hapa mbrapa.

Përveç krevatit me batanije gri të errët, tavolinës dhe karriges prej druri, të punuar keq, dhoma nuk kishte asnjë orendi tjetër. Herë pas here, dora e djathtë më largohej nga trupi dhe mbështetej mbi tavolinë. Protestonte, sepse nuk bënte dhe nuk kishte kryer detyrat, për të cilat kishte ardhur në këtë botë. E shihja si vdiste. Në vena lëvizte ngadalë, aq pak gjak, sa edhe lëkura kishte ndryshuar ngjyrë. Gishtat ishin holluar. Kockat ishin të dukshme.

Kam menduar që vdekja vjen nga gjymtyrët. Nga këmbët që s’lëvizin. Duart që zverdhen dhe nuk i binden mendimit. Mendimi që nuk është. Por ajo çfarë është e papërballueshme, është mungesa e dritës natyrale. Të asaj drite që zbret nga qielli mbi ne…për ne… I vetmi ndriçim hyn nga vrima e çelësit. Një orë të ditës rri me syrin mbështetur aty. Në dy vjet që jam këtu, kam studiuar dritën.

Ajo është më e fuqishme rreth orës tre të pasdites. Jo sepse korridori ndriçohet, por, sepse hyn nga dera e dhomës që ndodhet përballë. Nuk e njoh të sëmurën që rri aty, por çdo ditë, rreth asaj ore, e marrin për ti bërë shërbim mjekësor (ashtu kam besuar). Për aq sa e kam vrarë mendjen, nuk di çfarë patologjie ka. Por dëgjoj që, kur del nga dhoma, ulëret, ndërsa në kthim është e heshtur. Gjatë mungesës së saj, dera rri hapur dhe, nga vrima e çelësit, hyn drita tek dhoma ime. Kjo është ajo që mua më intereson, sepse kështu mund të kaloj kohën. Nuk e kisha studiuar trajektoren e dritës apo transformimin e saj. As hijet që lë, dimensionet e ndryshme, format e bardha që krijon në murin e errët. Formave të dritës i kam vënë emra dhe flas me to. Jo gjithmonë më përgjigjen, jo gjithmonë më njohin, por kuptojnë ekzistencën time, mbyllur në një dhomë.

Kuptojnë çfarë unë nuk kuptoj dhe ma kthejnë përgjigjen.

Në të kaluarën nuk më kishte munguar asgjë. Dritat ishin në dispozicion të gjërave që krijoja. Pikturoja me penelin, ngjyer tek Liria. Kur kompozoja, e verdha e hënës më zbriste mbi sy. Në shkrime, jeshilja e gjetheve më zbukuronte rrumbullakësinë e gërmave. Ndërsa kur këndoja, këmbët nuk e preknin tokën. Pastaj, në orët e lira, vrapimet me qenin, vezullimi i ngjyrave mbi ujin e Adriatikut, ma ndiznin zemrën. Shtrihesha mbi dallgë dhe thekesha mbi ngjyrat. I thithja dhe i mbyllja të gjitha, një nga një, në shpirt.

Sikur ta kisha paramenduar që, një ditë, do të ishin fshehur dhe do të më kishin munguar!

Që e vogël, natyra më kishte çmendur, më kishte dashur, më kishte përkëdhelur. Më kishte dhënë horizontet. Kur nuk ishin, më kishte dhënë fuqinë për të ëndërruar, deri në pafundësi. Të shkoja larg, atje, ku sytë e mi e kishin parë, por nuk e shihnin më.

Ndërsa tani jam ulur mbi krevatin gri. E kam marr edhe dorën, që ishte mbështetur mbi tavolinë. E di që, jo gjithmonë më bindet dhe, shpesh herë, më mërzitet. Tani është në vendin e saj dhe presim të hapet dera për të na marrë. Një herë në muaj trupi duhet larë. Një markush i zi, si zorrë, zbret ujin e ftohtë me plot forcë mbi mishrat e mia. Ndjej spostimin e tyre, vrimat që krijon. Nuk më shqetëson, as nuk më turpëron lakuriqësia. Madje, rrotullohem nën ritmin e ujit dhe… kërcej.

Tre hapa përpara,

Tre hapa mbrapa.

Kërcej me ujin që pastron tmerret e mia, për t’i mbledhur përsëri mbas një muaji. Në pjesën e djathtë të korridorit ku më lajnë zakonisht, në lartësi afër tavanit, është një dritare. Mrekullohem nga drita që hyn prej saj. Një zog mbështetet dhe sheh spektaklin e trupit tim të zhveshur.

Janë pikërisht ato çaste, kur mendoj se ka akoma hije gëzimi.

Zogu largohet. Ikën për të folur me zogj të tjerë dhe emri im varet mbi cicërima, të cilat do të shëtisin gjatë, në mes qiellit dhe tokës. Kjo gjë më bën të lumtur, sa nuk e ndjej akullsinë dhe forcën e ujit. Për më tepër, më gjallërojnë dhe krijojnë buzëqeshjen mbi buzë. Por zëri i rojes ma shkërmoq në mes gëzimin:

– Mjaft u zgërdhive, e çmendur! Rrotullohu dhe afrohu të shoh trupin! Megjithëse nuk ha, gjoksi yt është akoma në formë. Por pa qeshje, sepse nuk dua të kem asnjë lidhje emotive me ty!

Kaq. Thërrmijat e vogla të jetës ndalen. Ato që, vetëm pak më përpara, lëviznin. Bëhem statujë dhe e lë ujin e ftohtë të më ngrijë. Ndërsa dora mbyllet. Bëhet grusht. Merr forcë. Largohet nga unë dhe shkon t’ia përsheshi fytyrën rojes.

Ai ndjen dhimbje nga goditja imagjinare. Flak markushin, më kap prej flokësh dhe më tërheq zvarrë, në të gjithë korridorin, duke më mbyllur në dhomën time të çmendurisë. Ashtu, e lagur, kaloj natën me të ftohtin e dyshemesë, me ide, por pa asnjë forcë për të bërë diçka ndryshe.

Dora që bojkoton më është edhe aleate, edhe armike.

Përsëri më ikën dhe mbështetet mbi tavolinë. E ndjek këtë herë. Ngrihem. I afrohem. Ajo lëviz karrigen dhe më fton të ulem. Ndërsa vetë shkon tek muri dhe fillon të lëvizë dorën, në formë dallge, nga e majta në të djathtë. Përsërit disa herë të njëjta lëvizje. Sytë e mi e ndjekin. Kuptoj që po pikturon. Pastaj e lë një çast pikturën, ma merr dorën tjetër nga prehri. Më urdhëron që ta ngre, ndërsa gishtat t’i ulë lehtë mbi tavolinë, duke dhënë idenë e të luajturit në piano. Ngjitet përsëri përballë murit dhe vazhdon të pikturojë dallgët e mëdha të detit, duke u lëkundur, nën ritmin e muzikës. Imagjinata ime ekzekuton “Normën” e Bellinit. Ndërsa me zë të ulët këndoj “Casta Divën”. Shikoj njërën dorë që i bie tastierave të tavolinës, ndërsa dora tjetër pikturon detin blu. Gjithçka është e përkryer, sa harroj kush jam, por kujtoj kush isha. Zëri im ndjek të dy artet e ndryshme dhe e gjithë qënia më bëhet një. Këndoj, këndoj sa shpirti buçet dhe i afrohet zotit. Pak më vonë shkon drejt qiellit. Isha aq brenda atij momenti sublim, sa nuk kisha ndierë as derën të hapej. Një dorë e fortë më kap nga supi dhe më tërheq nga flokët. I njëjti korridor. E njëjta zvarritje. Unë vazhdoj të këndoj. Këtë herë më çojnë në dhomën e infermierisë. Dy mjekë më shtrijnë në krevat dhe më lidhin fort me rripa. Në gojë më fusin një copë gomë. Në kokë më vendosin elektrodat dhe rryma elektrike godet ëndrrat e mia. I mjegullon. Shoh që shndërrohen në milingona të zeza, të cilat largohen në rresht.

Harroj kush isha dhe kujtoj çfarë jam.

Zgjohem, kur zgjohem me trupin pa dëshira, pa pasione. As forcën për të lëvizur. Dora nuk ka revoltë. Është puthitur tek vendi i saj. Ashtu e shtrirë si jam, shikoj dritën e zbehtë që hyn nga vrima e çelësit. Në një tunel të zi lëviz shtojzovallja e dritës që merr formë të çuditshme.

-Kush je? – e pyes.

– Nuk më njeh? – më thotë ajo.

– Jo nuk të njoh, por dua që të jesh mëma ime. Sa kohë ke pa ardhur të mi krehësh flokët gërsheta. Braktise bijën tënde të vetme. Dhe nuk e bëre vetëm ti.

– Nuk je vajza ime. E vogla ime ishte shumë e bukur. Pastaj, ti nuk e ke një dorë.

Hedh sytë mbi veten time. Trupi veshur me këmishë të bardhë. Me mëngë lejleku të gjëra. Ngre duart sipër. Është vetëm njëra. Tjetra është larguar përsëri mbi tavolinë dhe po mbush gotën me ujë. Pastaj hedh brenda pluhurin e bardhë të helmit dhe ia afron hijes së nënës time.

– Mos vdis përsëri, mos vdis të lutem! – i them.

Por ajo nuk më dëgjon dhe e pi gotën me fund.

Bie në krahë të krevatit duke zënë përposhtë hijen.

Kur isha e vogël qeshja shumë. Nëna më thoshte që buzëqeshjen ta ndaja në grimcëza dhe ta ruaja, si kripë. Ndoshta do ta kisha pasur për sot buzëqeshjen. Por jeta më dha lot. I mblodha dhe ia shndërrova gjendjen.

I ngurtësova dhe i mbusha plot me dashurinë e zemrës.

I bëra të çmueshme.

I ktheva në diamante. Edhe tani që rivdekja e mamasë time del nga vrima e çelësit të dhomës, një diamant i madh ja shoqëron hijen.

Dy hapa para.

Dy hapa mbrapa.

Një tjetër dritë hyn. Është e hollë, e gjatë. Pezull në ajër. Një litar i është varur në qafë. Ulem në gjunjë dhe i mbështes të dy duart poshtë këmbëve të tij. Por trupi rëndohet më shumë. Nuk e mbajnë dot peshën dhe, në atë çast, dora largohet nga unë dhe shkon të mbyllë sytë e vëllait tim që vdiste. Pikërisht, tani që e rishikoj të njëjtën skenë, uji që mbart trupi thahet. Në toka moçale shndërrohen dhe vdesin ato pak forma jete që kanë mbetur. Pikërisht, atë ditë të hidhur të vitit 1945, dora protestoi për herë të parë, sepse nuk munda të shpëtoja vëllain tim që e varën në mes të qytetit. Edhe tani, veshët më oshtijnë nga qeshjet dhe talljet e njerëzve. Të njëjtët që dikur na donin. Edhe tani, që hija e trupit tënd varet në mes të dhomës time, kam të njëjtin sensacion në vesh, të bubullimave që krijojnë të vegjlit. Është e kotë që të rri poshtë trupit tënd për ta mbajtur. Ti ke vdekur njëherë dhe kjo mund të jetë edhe zgjidhja ime. Ngrihem, marr lotin e diamantë dhe t’i vë mbi sy. Pastaj, të shoqëroj tek vrima e çelësit, për të nxjerrë nga dhoma ime.

Vdekja është e lirë. Ti ikën me sytë vezullues, me kokën mbrapa tek unë.

Një hap para.

Një hap mbrapa.

Ajri i dhomës po shteron. Dora është me mua dhe më përkëdhel flokët. Tjetra hedh si vello lotët e çmuara dhe filloj të këndoj “Casta Divën”, me aq fuqi sa kam, duke ëndërruar një dashuri, kurrë të jetuar më parë.

Zero hapa mbrapa dhe zero hapa përpara.

Horizonti i kuq e merr trupin.

Ngre sytë. Përfundoj leximin e letrës që gjeta në dosjen e Suhadës. Jo gjithmonë jam në gjendje të lexoj deri në fund dhimbjen, aq më pak çmendurinë e njeriut. Çdo qelizë më proteston. Krijon grushte të fuqishme për t’ia plasur dikujt. Por e di që është e pamundur të bëhet. Me duhet kthjelltësia, jo urrejtja. Hedh përsëri sytë drejt fashikullit. Brenda, fotografi të saj. Është e bukur sa ma merr frymën. Imagjinoj çastet e saj të fundit. Po vdiste dhe e kishte vendosur vetë.

Hap dritaren dhe lë flladin të hyjë. Më përkëdhel fytyrën. Me sy ndjek pemët që ndajnë horizontin. Janë të vendosura në rresht, nga më e gjata tek më e shkurta. Natyra ka sarkazëm në krijimet e saj. Kuptojmë sa i ngjajmë vetëm kur vëzhgojmë ekzistencën e saj. Nga larg hyjnë të qeshura fëmije, cicërima zogjsh. Të tjerë zogj, të një tjetër kohe, të cilat mbajnë sekretet tona dhe i shpërndajnë në ajër. Ato na njohin mirë ne, ndërsa ne nuk ja dimë dhimbjet. Kthej përsëri kokën mbi dhomë. Tavolina me letra të shpërndara ngado.

Hedh sytë mbi orën. Kam akoma kohë në dispozicion. Në orën tre kam vizitën në spital. Me ndodhin gjëra të çuditshme. Ndihem e lodhur. Prekem për gjithçka dhe stomaku më peshon. Sensacioni për të vjellë dhe për të nxjerr çfarë kam ngrënë e çfarë kam lexuar.

Marr një tjetër fotografi. Është aq e gjallë, sa më duket se do dalë nga aty. Po jam e bindur që nuk ka besim tek unë.

Përse duhet të më besosh?

Unë jam njësoj si çdo njeri. Pastaj, mendoj që, disa njerëz janë mirë brenda kuadratit të fotografisë, sepse e kanë njohur aq mirë botën jashtë, sa nuk duan të kenë asnjë lidhje me të. Ne, të aftë të asgjësojmë çdo bukuri shpirti.

Marr një tjetër letër:

“Firence, Prill 1939

E dashur mëmë!

Këtu ka ardhur pranvera dhe në oborrin e universitetit kanë çelur lulet e qershive. Të rozta, ashtu si shalli që më solle këto ditë. Më ka marr malli për të gjithë ju. Më ka marr malli për dorën tënde mbi flokët e mia. Ti më ke mësuar t’i bindem rregullave, por, meqenëse jam vajza juaj, po t’i them të gjitha të vërtetat. Jam e vetmja studente që nuk e vendos kollaren, sepse nuk dua të identifikohem me një burrë. As kapelen në kokë. Flokët i dua të m’i marrë era, e cila i ngjan shumë flladit tonë. Kur ajo vjen ëmbël, më duket sikur më prek dora jote që më kreh flokët, si në fëmijëri. Siç ju kisha thënë, që nga shtatori, po marr leksione private mbi pianon dhe recitimin. Të dëgjosh sa entuziastë janë profesorët! Por më intrigon edhe fotografia. Kam mësuar shumë truke dhe kam bërë mik një piktor. Ka studiuar pikturë, por pastaj i është dedikuar fotografisë. Është mik i Picassos, Joan Miro, Salvador Dali e Magritte.

Mos u shqetëso mëmë! Unë kam studiuar vetëm veprat e tyre, stilin, por nuk i njoh personalisht. Do të ishte bukur sikur t’i njihja dhe t’i sillja edhe në shtëpi. Ndoshta do t’ju zhgënjej. Ju prisni që të ndjek shembujt e klasikëve në artin tim, por, në udhëtimin që bëra në Paris, u vura në gjurmët e tyre. Ajo që unë dua dhe kam dëshiruar, është të shpërndaj të bukurën. Do të kthehem shpejt për ta zbukuruar vendin tim. Ti po qesh me mua, tani që po më lexon. Jam kopja e tim ati. Po të nis një fotografi, ku është stampuar vështrimi i një gruaje me lot diamanti(*). E ka bërë miku im dhe bota do të flasë shumë për të, por edhe për mua. Kur të takohemi do ti shpjegoj më mirë projektet. Tani po iki sepse kam leksione të muzikës klasike.

Të fala bëji edhe babait.

Ju përqafon vajza juaj e vetme, Suhade”

Kam akoma letrën në dorë dhe mendoj si do të kishte qenë Shqipëria sikur gjërat të kishin shkuar ndryshe. Sikur e bukura të kishte triumfuar. Sytë më shohin të tjera fotografi të Suhades mbi kalë, të tjera letra dhe në mendje më vjen Doruntina me vëllezërit e saj. Doruntina, e martuar larg, që vazhdonte vallet në dasmat e fshatit, ndërsa vëllezërit vdisnin një nga një në luftë.

“Dy hapa para, dy hapa mbrapa” do të shkruante Migjeni.

Pikërisht, ky varg që nuk ka absolutisht vend në këtë moment, ma fuqizon mendimin, i cili më thotë që nuk ka asnjë krahasim mes Doruntinës dhe të bukurës Suhade. As kuajt nuk i ngjajnë. Suhadeja hyri deri në fyt në makabren e krimit që kryente koha jonë dhe njëriu ynë.

Më vjen për të vjellë. Zemra më është dobësuar. Nuk duroj dot dhimbjen, sidomos kur nuk ka arsye. Më errësohet vështrimi. Marr një gotë ujë. Përsëri pyetja: a do të kishim qenë ndryshe po të kishin triumfuar këta njerëz? Gjyshi im, mijëra, mijëra emra.

Kur merrem me shqyrtimin e këtyre të vërtetave historike, kur i lexoj dosjet e tyre është një hallkë që më mungon. E kam pyetur shumë herë veten përse gjithë këta kolosë dashurie, patriotizmi, inteligjence vajtën me sy mbyllur drejt vdekjes dhe asgjësimit, duke lënë si familjen dhe atdheun në dorën e kriminelëve. Kriminelët ishin të gjithë ata që, jo vetëm vranë, por edhe ata që heshtën. Është pikërisht kjo hallkë që i mungon arsyetimit tim.

Më vjen për të vjellë. Vetja më duket somnambul që sheh foto, lexon dhe qan.

Hedh sytë mbi orë. Mbas pak kam takim në spital. I mbledh me kujdes fotografitë, letrat, shënimet nga spitali psikiatrik i qytetit të Elbasanit. Shënimet mbi varjen e vëllait të vogël, Hajdarit, në mes të qytetit të Fierit dhe Suhade e përkulur nga dhimbja nën këmbët e tij. Nëna që piu helm dhe vdiq. Shënime mbi dy vëllezërit e tjerë në burg dhe vdekja pa asnjë varr e të gjithëve.

I mbledh të gjitha dhe i mbyll brenda dosjes, mbështetur mbi tavolinën e tregimit tim.

Dal nga aty. Eci në rrugët e qytetit ku jetoj tani. Do të doja t’ia shpjegoja njerëzve moderne këtë histori, por nuk do më kuptojnë dhe e harroj shpejt idenë.

Në orën tre hyj në studion e mjekut. Sapo i flas për sintomat e mia, qesh dhe më thotë të shtrihem, për të më bërë një ekografi. Mbi bark më vendos xhelin e ftohtë dhe në monitor shfaqet një formë drite e vogël e bardhë jete dhe ndihen rrahjet njëlloj si galopi i kalit.

– Jeni shtatzënë dhe është vajzë. Duhet ti gjesh emrin tani, – më thotë mjeku.

Njëlloj, nga vrima e çelësit të studios hyn bukuria jote dhe mbush gjithë studion me dritë.

– E kam një emër, doktor, e kam.

Suhade, Suhade do të quhet! – dhe qesh me lot diamanti.

~ Lauraolld

– Prill 2023

(*) Fotografia “Lotët” të Man Ray